Πολιτισμός: Διαχρονική εξέταση της έννοιας

Πολιτισμός είναι ένα σύνολο από ηθικοπνευματικές αξίες και υλικά αγαθά που δημιούργησε ο άνθρωπος με τον αγώνα του ενάντια στον κόσμο που τον περιβάλλει και την ίδια του τη φύση. Είναι η ανάπτυξη των γραμμάτων, των τεχνών, των επιστημών και της τεχνικής που δημιουργούν τις ηθικοπνευματικές αξίες και τα υλικά αγαθά με τα οποία καλύπτει ο άνθρωπος τις ανάγκες του.

Συνήθως, όταν αναφερόμαστε στον πολιτισμό εννοούμε το σύνολο των κοινωνικών φαινομένων υλικών και πνευματικών, όπως τα εργαλεία, την τεχνική, την πολιτική και κοινωνική οργάνωση, τα ήθη και την ηθική, το δίκαιο, τη θρησκεία, την τέχνη, τη φιλοσοφία και την επιστήμη και γενικά τη βάση και το οικοδόμημά της.

Στο σημείο αυτό μπορούμε με έμφαση  να υπογραμμίσουμε ότι τον πολιτισμό τον διακρίνουμε σε δυο μεγάλες  κατηγορίες, τον υλικό και τον πνευματικό. Από τη μια μεριά ο υλικός είναι το σύνολο των ενεργειών με τις οποίες ο άνθρωπος υποτάσσει τη φύση  και από την άλλη ο πνευματικός που συνδέει το νου και τη λογική, το ηθικό φρόνημα και την αίσθηση του καλού σε ένα σύστημα για την ηθική και πνευματική άνοδο του ανθρώπου.

Ο πολιτισμός σαν κοινωνικό φαινόμενο είναι δημιούργημα του αδιάκοπου μόχθου του ανθρώπου για να απαλλαγεί από την ασφυκτική πίεση της αναγκαιότητας. Με την εργατικότητά του και την εξέλιξη των εργαλείων του κατόρθωσε ο άνθρωπος να περάσει με αποφασιστικότητα το ένα μετά το άλλο τα οικονομικά στάδια της ανάπτυξής του και να φτάσει στο σημερινό επίπεδο ανάπτυξης. Η εξημέρωση των ζώων για παράδειγμα και η καλλιέργεια της γης έβαλαν τέρμα στις αδιάκοπες μετακινήσεις του ανθρώπου και αποτέλεσαν την ασφαλιστική δικλείδα για την απαλλαγή του από το φάσμα της πείνας. Με λίγα λόγια η υλική ζωή του ανθρώπου έφτασε σε ονειρώδη επίπεδα ανάπτυξης και ξεπέρασε κάθε προσδοκία χάρη στην ανάπτυξη του πολιτισμού.

Ο πολιτισμός, όμως, δεν εξασφαλίζει στον άνθρωπο μόνο τα υλικά αγαθά του και τις ανέσεις, αλλά εξασφαλίζει και τα ηθικοπνευματικά αγαθά των οποίων η αξία είναι κατά πολύ ανώτερη, διαρκέστερη και πολυτιμότερη.

Το ερώτημα όμως που έρχεται να διαταράξει την ανθρώπινη συνείδηση και να προβληματίσει εντονότατα κάθε εχέφρονα, είναι κατά πόσο έλυσε ο πολιτισμός τις ηθικοπνευματικές αναζητήσεις του σύγχρονου ανθρώπου, σε ποιο βαθμό συνετέλεσε στην ηθικοποίησή του και σε ποιο επίπεδο βρίσκονται σήμερα οι ηθικοπνευματικές αξίες.

Η απάντηση δεν είναι καθόλου ικανοποιητική για τον άνθρωπο. Ο πολιτισμός, όπως αποδείχνεται από τα έντονα, πολυπληθή και καθημερινά σημεία αποσύνθεσης κάθε έννοιας ανθρωπιάς, έχει επιφέρει μια διαλυτική διάβρωση στις ψυχές των ανθρώπων.

Δυστυχώς σήμερα ο άνθρωπος έχει γίνει μια μηχανή ή μάλλον εξάρτημα της μηχανής, άψυχο και αναίσθητο.

Τα ιδανικά της φιλοπατρίας, της ειρήνης, της αλληλεγγύης, η φιλία, ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ο αλτρουισμός και η φιλαλληλία, η τιμιότητα και η ειλικρίνεια στις ανθρώπινες σχέσεις, η πνευματική καλλιέργεια και η ευαισθησία έχουν διαγραφεί από τον πίνακα των ανθρώπινων αξιών.

Γκρεμίστηκαν και οι τελευταίες αξίες με τη σημερινή υδροκέφαλη ανάπτυξη του πολιτισμού. Διαλύθηκε ο θεσμός της οικογένειας με τη νόθευση του θεσμού του γάμου και τη στήριξη των συζυγικών σχέσεων σε περιουσιακά και άλλα στοιχεία.

Τα σχολεία έγιναν τόπος καλλιέργειας του κλίματος του ανταγωνισμού, της βαθμοθηρίας και του καριερισμού. Καλλιεργούνται ο ατομισμός και ο δογματισμός και ετοιμάζεται ο άνθρωπος για το ρόλο του μέλλοντα τεχνοκράτη, του καριερίστα, του συμβιβασμένου υπάλληλου με την ευλύγιστη σπονδυλική στήλη. Τα ανώτερα πνευματικά επαγγέλματα έπαψαν πια να αποτελούν  ΄΄λειτουργήματα’’ λόγω της διαφθοράς των συνειδήσεων , του τυχοδιωκτισμού και της χρησιμοθηρίας. Στην εκτυφλωτική θέα του χρήματος θαμπώνουν τα μάτια και παραλύει κάθε ηθική αντίσταση του ανθρώπου. Σήμερα ΄΄περνά το μέσο και το χρήμα’’ λέει προσφυέστατα ο λαός που είναι και το μεγάλο θύμα της ηθικής αυτής κατάπτωσης.

  Καταφαίνεται λοιπόν ότι είναι αποχαλινωμένα τα ένστικτα του σημερινού ανθρώπου, που δεν γνωρίζουν κανένα φραγμό στην ικανοποίησή τους. Εκείνο που έλκει και συναρπάζει είναι η απόκτηση της δυνατότητας να δίνει έμφαση στους απωθημένους πόθους και τα καταπιεστικά ένστικτα και να ταυτίζεται με πρότυπα και ‘ήρωες’ που κατασκευάζει η σημερινή καταναλωτική κοινωνία. Εύλογα διερωτάται επομένως ο Καρλάυλ ΄΄Μήπως ο πολιτισμός του ανθρώπου είναι μόνο ένα περίβλημα που από μέσα του μπορεί να ξεσπάσει η πιο άγρια φύση του’’ και προσφυώς τονίζει ο Λαμαρτίνος ότι ΄΄ο βαρβαρισμός και η ανηθικότητα ξαναρχίζουν με την υπερβολή του πολιτισμού’’