Η θεωρία του Vygotsky (Βιγκότσκι), το παιδί και η εκπαίδευση

Είναι εκπληκτικό το πώς η ψυχολογία απέφευγε για πολλές δεκαετίες να αναγνωρίσει ότι πολλές νοητικές διεργασίες έχουν κοινωνική και ιστορική προέλευση ή ότι ορισμένες σημαντικές εκδηλώσεις της ανθρώπινης συνείδησης σχηματίστηκαν άμεσα από την ανθρώπινη δραστηριότητα και το είδος του πολιτισμού. Στα διάφορα στάδια της ανάπτυξής της, η ψυχολογία διέκρινε ορισμένους από τους βασικούς μηχανισμούς που υποκινούν τις νοητικές διαδικασίες, έτσι όμως αποδείχθηκε ανεπαρκής στη διερεύνηση όλων των πλευρών της νοητικής ζωής.

Είναι γνωστό ότι τα τελευταία χρόνια η θεωρία του  Vygotsky (Βιγκότσκι – 1962 ) προσέφερε ένα νέο θεωρητικό πλαίσιο που προσπαθεί να ερμηνεύσει πολλά φαινόμενα που αφορούν τη δομή της νόησης και τους μηχανισμούς αλλαγής της γνώσης κατά την ανάπτυξη. Έτσι προσέφερε μια νέα προοπτική, αυτήν της κοινωνικοϊστορικής προσέγγισης. Οι νοητικές διεργασίες δε θεωρούνται αυτόνομες οντότητες αλλά συστατικά ενός οργανωμένου συνόλου, του νου, ο οποίος λειτουργεί και αναπτύσσεται μέσα σε ορισμένο κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον ιστορικά προσδιορισμένο. Το κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον διαμεσολαβεί και προσδιορίζει τον τρόπο αντίληψης και σκέψης του ατόμου.  Αυτό τελικά σημαίνει ότι  οι ανώτερες γνωστικές διεργασίες παραμένουν κοινωνικοιστορικές στη φύση τους και ότι η δομή της νοητικής δραστηριότητας μεταβάλλεται ανάλογα με την ιστορική εξέλιξη.

Οι πρώτες κοινωνικές σχέσεις που σχηματίζει το παιδί και η πρώτη του επαφή με το γλωσσικό σύστημα προσδιορίζουν τις μορφές της νοητικής του δραστηριότητας.  Όλοι οι περιβαλλοντικοί παράγοντες είναι αποφασιστικής σημασίας για την κοινωνικοϊστορική εξέλιξη της συνείδησης. Τα παιδιά αφομοιώνουν τη γλώσσα – το ετοιμοπαράδοτο προϊόν της κοινωνικοϊστορικής ανάπτυξης – και τη χρησιμοποιούν για να αναλύσουν, να γενικεύσουν και να κωδικοποιήσουν τις εμπειρίες τους. Ονομάζουν τα αντικείμενα με εκφράσεις καθιερωμένες από την ανθρώπινη ιστορία, ταξινομούν τα αντικείμενα σε κατηγορίες και αποκτούν γνώση. Έτσι οι λέξεις – οι βασικές γλωσσικές μονάδες – δεν περιέχουν απλώς νόημα, αλλά αποτελούν και τις θεμελιώδεις μονάδες της συνείδησης αντανακλώντας τον εξωτερικό κόσμο. Ο κόσμος δηλαδή των αντικειμένων και των λεκτικών σημασιών που κληρονομούν οι άνθρωποι από τις προηγούμενες γενεές δεν οργανώνει μόνο την αντίληψη και τη μνήμη αλλά καθιερώνει ορισμένες σημαντικές συνθήκες για μεταγενέστερη ανάπτυξη της συνείδησης. Η κοινωνική ιστορία καθιέρωσε τη γλώσσα και τους λογικούς κώδικες που επιτρέπουν στον άνθρωπο να μεταπηδά από την αίσθηση στον ορθό λόγο. Έτσι η  ανθρώπινη συνείδηση παύει να είναι «εσωτερική ιδιότητα του ανθρώπινου πνεύματος» χωρίς ιστορία. Αρχίζει να γίνεται κατανοητή ως η ανώτερη μορφή αντανάκλασης της πραγματικότητας που δημιουργεί η κοινωνικοιστορική εξέλιξη.

Τα παιδιά μαθαίνοντας νέες δραστηριότητες με τα αντικείμενα, διορθώνοντας τη συμπεριφορά τους μέσα από τις κοινωνικές σχέσεις και χρησιμοποιώντας πολύπλοκα γλωσσικά συστήματα, αναπτύσσουν νέα κίνητρα και μορφές δράσεις. Μαθαίνουν να αντικαθιστούν  τις αρχικές μορφές παιχνιδιού με άλλες που περιέχουν νέους ρόλους και πλοκή. Τότε εμφανίζονται κοινωνικά προσδιορισμένοι κανόνες γι’ αυτά τα παιχνίδια και αυτοί οι κανόνες γίνονται κανόνες συμπεριφοράς. 

Στα χρόνια που πέρασαν διάφορες έρευνες έδειξαν ότι οι διαφορές των νοητικών διεργασιών ανάμεσα στις ομάδες με διαφορετικό πολιτισμικό, κοινωνικό και  μορφωτικό επίπεδο είναι αρκετά εμφανείς.  Έχει άλλωστε αποδειχθεί ότι μια αλλαγή στο κοινωνικό σύστημα και μια σύντομη φοίτηση σε κάποιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα δεν μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο  με τον οποίο σκέφτονται οι άνθρωποι.   Μην ξεχνάμε ότι  έχουμε γύρω μας ανθρώπους με στοιχειώδη ως μηδενική εκπαίδευση, αλλά «ψημένους στο πεζοδρόμιο»,  με θαυμαστά όμως ανεπτυγμένη νοητική οργάνωση και οι οποίοι είναι σε θέση να εκτελούν πολυσύνθετες νοητικές διεργασίες. Δεν μπορεί όμως να αμφισβητήσει κανείς ότι κάθε συμμετοχή στην εκπαιδευτική διαδικασία, ιδίως όταν αυτή συνοδεύεται ή συνυπάρχει και με παιδεία,  συμβάλλει καθοριστικά στην ανάπτυξη πιο σύνθετων νοητικών διεργασιών.

Στασινοπούλου Τζωρτζίνα