Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων: Ποιος ήταν ο κατασκευαστής του;

Για περίπου 2.000 χρόνια στη θάλασσα κοντά στα Αντικύθηρα (Τσιριγότο) και σε βάθος 40-64 μέτρων βρισκόταν το κουφάρι ενός πλοίου, που μετέφερε θησαυρούς, αγάλματα, διάφορα άλλα αντικείμενα και ένα τεχνολογικό θαύμα της αρχαιότητας: τον μηχανισμό των Αντικυθήρων.

Πριν αναφερθούμε όμως στον μηχανισμό αυτό θα ασχοληθούμε με έναν από τους πλέον ευρυμαθείς ανθρώπους της αρχαιότητας, που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός, τον Ποσειδώνιο τον Ρόδιο (ή Απαμέα).

Ο Ποσειδώνιος θεωρείται μαζί με τον Αρχιμήδη και τον Ίππαρχο ως ένας από τους πιθανούς κατασκευαστές του μηχανισμού των Αντικυθήρων.

Ο ευρυμαθής Ποσειδώνιος ο Ρόδιος (ή Απαμεύς)

Μια από τις μεγαλύτερες μορφές της ύστερης ελληνιστικής εποχής ,και όχι μόνο ,ήταν αναμφίβολα ο Ποσειδώνιος ο Ρόδιος. Γεννήθηκε γύρω στο 135 π.Χ. στην Απάμεια, πόλη στον ποταμό Ορόντη της Συρίας.

Η Απάμεια πήρε το όνομά της από την Απάμα, σύζυγο του Αντίγονου Α’ του μονόφθαλμου, ο οποίος την (ξανα)έχτισε πάνω στα ερείπια της αρχαιότερης περσικής πόλης Φαρνάκης το 307 π.Χ. Ο Ποσειδώνιος ήρθε στην Αθήνα, όπου σπούδασε κοντά στον Στωικό φιλόσοφο Παναίτιο τον Ρόδιο. Έκανε μια σειρά από ταξίδια για επιστημονικούς- ερευνητικούς σκοπούς. Εκτός από την Ελλάδα ταξίδεψε στη Βόρεια (κυρίως) Αφρική, την Ιταλία, τη Δαλματία, τη Γαλατία, όπου μελέτησε τη ζωή και τις συνήθειες των Κελτών, τη Λιγουρία και έφτασε τις ακτές του Ατλαντικού, στην Ισπανία, στο σημερινό Κάδιξ, όπου μελέτησε τις παλίρροιες.

Γύρω στο 95 π.Χ. εγκαταστάθηκε στη Ρόδο, της οποίας έγινε πολίτης και έφτασε στα ανώτερα αξιώματα του νησιού. Απέκτησε μεγάλη φήμη και φαίνεται ότι ίδρυσε Σχολή, στην οποία φοιτούσαν Έλληνες αλλά και Ρωμαίοι.

Ο Ποσειδώνιος εκτός από φιλόσοφος ήταν και αστρονόμος, γεωγράφος, ιστορικός κ.ά. Από τα έργα του σώζονται μόνο μερικά αποσπάσματα (‘’σπαράγματα’’) μέσα από έργα διαφόρων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων. Καλύπτουν σχεδόν όλο το φάσμα των επιστημών της εποχής του Ποσειδώνιου: Φιλοσοφία, Φυσική, Αστρονομία, Γεωγραφία, Εθνολογία, Γεωλογία, Μετεωρολογία, Μαθηματικά, Ιστορία και Στρατηγική!

Δεν είναι τυχαίο ότι συγκρίνεται στον τομέα της ευρυμάθειας με τον Αριστοτέλη και τον Ερατοσθένη. Ο Ποσειδώνιος πέθανε γύρω στο 51 π.Χ. στη Ρόδο ή τη Ρώμη. Η Σχολή του φαίνεται ότι συνεχίστηκε από τον εγγονό του Ιάσονα.

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων – Οι πρώτες μελέτες

Όπως αναφέραμε ο μηχανισμός των Αντικυθήρων ανακαλύφθηκε το 1900. Συμιακοί σφουγγαράδες, ο Δημήτριος Ελευθερίου ή Κοντός και ο Ηλίας Σπαδιώτης, εντόπισαν το ναυάγιο λίγο πριν το Πάσχα εκείνης της χρονιάς. Επτά μήνες αργότερα, με τη μεσολάβηση του Α.Οικονόμου, ενημέρωσαν την ελληνική κυβέρνηση που τους πρόσφερε βοήθεια και μέσα για να κάνουν έρευνες στην περιοχή του ναυαγίου, οι οποίες ολοκληρώθηκαν στα τέλη του 1901. Πρώτος ο Βαλέριος Στάης, διαπρεπής αρχαιολόγος από τα Κύθηρα (1857-1923) και διευθυντής του Αρχαιολογικού Μουσείου, πρόσεξε ότι στον μηχανισμό υπήρχε ενσωματωμένος ένας οδοντωτός τροχός και εμφανείς επιγραφές με αστρονομικούς όρους. Με τον μηχανισμό ασχολήθηκαν σε πρώιμο στάδιο και άλλοι σπουδαίοι επιστήμονες, φυσικοί και αρχαιολόγοι (Π. Ρεδιάδης, Ι. Σβορώνος, Κ. Ράδος, ο ναύαρχος Ι. Θεοφανίδης, ο Γερμανός Α. Ρεμ κ.α.), που επισήμαναν την τεχνολογική του σημασία. Η εξωτερική διάβρωση όμως του μηχανισμού και τα περιορισμένα τεχνολογικά μέσα της εποχής δεν τους επέτρεψαν να βγάλουν περισσότερα συμπεράσματα. Ο αρχαιολόγος Ι. Σβορώνος όμως υπέθεσε ότι πρόκειται για κάποιο είδος αστρολάβου, ενώ ο Γερμανός A. Rehm συνέδεσε τον μηχανισμό με το πλανητάριο του Αρχιμήδη.

Έτσι η πρώτη συστηματική μελέτη του μηχανισμού άρχισε τη δεκαετία του 1960 από ξένους επιστήμονες. Η Αμερικανίδα αρχαιολόγος VirginiaGrace σε συνεργασία με τον E. Ralfκαι τον δύτη Thockmorton κατάφεραν να χρονολογήσουν το πλοίο με τη μέθοδο του C14 (άνθρακα δεκατέσσερα) στον 2ο π.Χ. αι. Η περαιτέρω χρονολόγηση του πλοίου με την αρχαιολογική μελέτη των κεραμικών που μετέφερε έδειξε ότι αυτό βούλιαξε μεταξύ 86 π.Χ. και 50 π.Χ. ενώ το σχήμα των αγγείων οδήγησε στο συμπέρασμα ότι προέρχονταν από πόλεις της Ιωνίας και της Ρόδου. Έτσι προέκυψε το συμπέρασμα ότι ο μηχανισμός είχε φορτωθεί από τη Ρόδο με προορισμό τη Ρώμη. Η Ρόδος εκείνη την εποχή είχε στενές σχέσεις με την αιώνια πόλη.

Οι μελέτες του Derek de Solla- Price

Ο πρώτος που μελέτησε τον μηχανισμό επισταμένως από το 1951 και για είκοσι περίπου χρόνια παρά τις πολλές αντιξοότητες ,ήταν ο Άγγλος φυσικός και ιστορικός της επιστήμης Derek de Solla- Price, ο οποίος με τη χρήση ακτίνων Χ διατύπωσε την άποψη ότι στον μηχανισμό εμφανίζεται η πρωτοφανής στην ιστορία της τεχνολογίας χρήση διαφορικών γραναζιών. Με τη βοήθεια Ελλήνων επιγραφολόγων κατάφερε να διαβάσει αρκετές από τις λέξεις που απαρτίζουν τις οδηγίες του εξωτερικού καντράν του μηχανισμού (και είναι συνολικά γύρω στις 5.000) αντιλαμβανόμενος ότι πρόκειται για έναν πολύ περίπλοκο αστρονομικό μηχανισμό που περιείχε ένα είδος αρχαίου ημερολογίου ,για ένα παράπηγμα (‘’παράπηγμα κανών και είδος τι οργάνου αστρονομικού’’ κατά το Λεξικό Σούδα). Γνωστό μεταξύ άλλων είναι το παράπηγμα του Γέμινου, Ρόδιου μαθητή του Ποσειδώνιου.

Ο Price ζήτησε από τον Cyril Smith του M.I.T. να κάνει χημική ανάλυση του μηχανισμού. Η ανάλυση εντόπισε καλής ποιότητας μπρούντζο που περιείχε 5% κασσίτερο, πολύ μικρές ποσότητες μολύβδου, αρσενικού και νατρίου, ενώ δεν εντοπίστηκε ψευδάργυρος. Ο Price διαπίστωσε επίσης ότι μερικά γρανάζια συνδέονται με την παρουσίαση των κυκλικών τροχιών του Ήλιου, της Σελήνης και ίσως των τότε γνωστών πλανητών (Δία, Κρόνου, Άρη, Ερμή και Αφροδίτης). Επίσης εντόπισε σχέσεις μεταξύ του μηχανισμού και των ισλαμικών αστρολάβων του 10ου αιώνα.

Στα επόμενα χρόνια ο Price διαπίστωσε ότι ο βαθμός πολυπλοκότητας του μηχανισμού αυξανόταν, καθώς μπορούσε να παραστήσει τις κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης κατά το ημερολόγιο 19 ετών του αστρονόμου Μέτωνα (5ος π.Χ. αι.). Κατέληξε έτσι στο συμπέρασμα ότι ο μηχανισμός αποτελούσε ένα συνδυασμό αστρονομικής γνώσης, κατανόησης αφηρημένων μαθηματικών εννοιών και υψηλών μηχανικών δεξιοτήτων.

Ο Price κατασκεύασε το πρώτο απλοϊκό μοντέλο του μηχανισμού, ενώ τον ακολούθησαν οι Αυστραλοί Allan Bromley, Frank Percival και ο επιμελητής των μηχανικών κατασκευαστών του Science Museum του Λονδίνου Michael Wright, ο οποίος εκτός από το ότι κατασκεύασε ένα πιστό μοντέλο του μηχανισμού, διατύπωσε και την άποψη ότι η τεχνολογία των γραναζιών των αρχαίων Ελλήνων πέρασε στη Δύση από τους Άραβες του 13ο αιώνα, μαζί με τα έργα του Αριστοτέλη.

Τον 9ο αιώνα, οι Άραβες αδελφοί Bann Musa δημοσίευσαν ένα βιβλίο για έξυπνες συσκευές και τον 10ο αιώνα ο φιλόσοφος και αστρονόμος Al Biruni, περιγράφει ένα μηχανικό ηλιο-σεληνιακό ημερολόγιο με 8 γρανάζια.

Προφανώς, αξιοποίησαν γνώσεις από τους αρχαίους Έλληνες, στις οποίες εκείνη την εποχή είχαν πρόσβαση.

Τη σκυτάλη της έρευνας, έχει πάρει πλέον μια διεθνής ομάδα επιστημόνων, με ένα πρόγραμμα γνωστό ως «The Antikythera Mechanism Research Project», στο οποίο συνεργάζονται το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, το Πανεπιστήμιο του Κάρντιφ (Ουαλίας), η X-Tek Systems από τη Μ. Βρετανία και η Hewlett-Packard από τις Η.Π.Α. Με τα σύγχρονα μέσα, επιβεβαιώθηκαν οι παρατηρήσεις προηγούμενων μελετητών ότι υπάρχει χρήση παραπήγματος και του Μετεωνικού αστρονομικού κύκλου των 19 συνοδικών μηνών, με την προσθήκη ότι ο μηχανισμός περιείχε το Αιγυπτιακό ημερολόγιο και τον Καλλίπειο κύκλο των 76 συνοδικών ετών. Επίσης διαβάστηκαν ονόματα πλανητών, ανέμων, περιοχών και μηνών, ενώ πίσω από το μεγάλο καντράν, του Μετωνικού κύκλου, εντοπίστηκε μηχανισμός με γρανάζια που κατά πάσα πιθανότητα έδειχνε τον χρόνο τέλεσης των μεγάλων Πανελλήνιων αγώνων, όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες, τα Ίσθμια, τα Νέμεα, τα Δελφικά Πύθια αλλά και τα Νάια (ή Νάα), που τελούνταν στη Δωδώνη και ήταν επίσης σημαντικοί αθλητικοί αγώνες.

Ωστόσο, η ανάγνωση των ονομάτων του ελληνικού μηνολογίου, προκάλεσε έκπληξη, γιατί δεν ήταν τα ονόματα του ροδιακού μηνολογίου, αλλά του κορινθιακού και της Δυτικής Ελλάδας. Αυτό, οδηγεί στο συμπέρασμα, ότι η αρχική σύλληψη και κατασκευή του μηχανισμού έγινε στην Κόρινθο ή κάποια από τις αποικίες της, όπως οι Συρακούσες όπου έζησε ο Αρχιμήδης, που είχε κατασκευάσει και το πλανητοσφαίριο. Ωστόσο, οι κανόνες ρύθμισης των μηνών και των σεληνιακών φάσεων είναι ίδιοι με αυτούς που περιέχονται στο έργο του, μαθητή του Ποσειδώνιου, Γέμινου. Όμως ένας σεληνιακός μηχανισμός στηρίζεται στον Ίππαρχο.

Οι λειτουργίες του μηχανισμού των Αντικυθήρων

Μέχρι σήμερα, έχουν αναγνωριστεί οι εξής λειτουργίες του μηχανισμού:

Πρόβλεψη όλων των ηλιακών και σεληνιακών εκλείψεων τουλάχιστον για 5.000 χρόνια πριν την κατασκευή του και για οποιαδήποτε χρονολογία, στο μέλλον, σύμφωνα με τον Βαβυλωνιακό κύκλο του Σάρου.

Απεικόνιση όλων των φάσεων του Ερμή, της Αφροδίτης και της Σελήνης, τόσο κατά το παρελθόν όσο και το μέλλον.

Φυσική παρουσίαση κατά τη διάρκεια της κίνησης του μηχανισμού, μιας σφαίρας που παρίστανε τη Σελήνη σε όλες τις φάσεις της, σε σχέση με την ελλειπτική κίνησή της γύρω από τη Γη και σε σχέση με την ελλειπτική τροχιά κίνησης του συστήματος Γης-Σελήνης γύρω από τον Ήλιο.

Ακριβής συσχέτιση της θέσης της Γης με τον Ήλιο και τα άλλα ουράνια σώματα, στο παρελθόν και στο μέλλον.

Πλήρες ζωδιακό ημερολόγιο με εντοπισμό των θέσεων όλων των πλανητών και του Ήλιου σε σχέση με τους ζωδιακούς αστερισμούς.

Πλήρες και ακριβές ημερολόγιο 365 ημερών, με πρόβλεψη της εμβόλιμης ημέρας κάθε 4 χρόνια.
Πλήρης και ακριβής υλοποίηση, σε επίπεδο συνδυασμένης λειτουργίας γραναζιών του Μετωνικού κύκλου των 235 σεληνιακών μηνών.

Πρόσφατα, ανακαλύφθηκε ότι στον μηχανισμό υπάρχει σειρά εμφάνισης αστέρων, ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος χρήσης, η οποία στην περίπτωση του μηχανισμού ταιριάζει με τη Δ. Ελλάδα.

Ποιος κατασκεύασε τον μηχανισμό των Αντικυθήρων;

Η Ελένη Καραμπατζάκη, στο βιβλίο της «Ποσειδώνιος Απαμεύς ή Ρόδιος», απ’ όπου αντλήσαμε τα περισσότερα στοιχεία για το σημερινό άρθρο, καταλήγει, μετά από μια σειρά επισημάνσεων στο εξής συμπέρασμα.

Η αρχική σύλληψη του μηχανισμού, έγινε από τον Αρχιμήδη. Η συμπλήρωσή του έγινε από τους συνεχιστές του στην επιστήμη της αστρονομίας τον Ίππαρχο και τον Ποσειδώνιο. Ένα χωρίο του Πλίνιου, «δείχνει» προς τον Ίππαρχο: «Μετά από αυτούς τους άνδρες, ο Ίππαρχος προείπε την τροχιά του Ήλιου και της Σελήνης για εκατοντάδες χρόνια. Το έργο του περιλάμβανε τους μήνες των εθνών και τις μέρες και τις ώρες, τις θέσεις και τις απόψεις των ανθρώπων και δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένας συμμέτοχος στα σχέδια της φύσης».

Σύμφωνα με σημερινές αστρονομικές αναγνώσεις, η ρύθμισή του έγινε γύρω στο 80 π.Χ., οπότε σίγουρα ο μηχανισμός ήταν έργο του Ποσειδώνιου.

Ποια ήταν η χρήση του μηχανισμού των Αντικυθήρων;

Ο De Solla-Price, διατύπωσε την υπόθεση ότι ανήκε στα δημόσια εκθέματα της Ρόδου, που ήταν γνωστή από την εποχή του Πίνδαρου για την έκθεση μηχανικών αυτόματων κατασκευών. Ο Hannah, σε έργο του που εκδόθηκε το 2000, υποστηρίζει ότι ο μηχανισμός επιτελούσε πολλαπλές λειτουργίες, αστρο-μετεωρολογικές, ναυσιπλοϊκές, αστρονομικές και κυρίως αστρολογικές. Ο πολυδιάστατος χαρακτήρας του μηχανισμού πάντως, έχει και φιλοσοφικές συνυποδηλώσεις, που τον φέρνουν κοντά στη σκέψη του Ποσειδώνιου. Πάντως, ο χαρακτηρισμός του μηχανισμού ως «ο πρώτος γνωστός αναλογικός υπολογιστής», δεν είναι υπερβολικός.

Μια τελική αποτίμηση για τον μηχανισμό των Αντικυθήρων

Το 1975, έκανε έρευνες στην περιοχή του ναυαγίου των Αντικυθήρων ο Ζακ Ιβ Κουστό. Από το 2014, ξεκίνησε μια νέα σειρά ερευνών στην περιοχή των Αντικυθήρων όπου εντοπίστηκε ο μηχανισμός, που έφερε στην επιφάνεια ενδιαφέροντα ευρήματα, όχι όμως κάτι καινούργιο γι’ αυτόν.

Η άποψή μας είναι, ότι πιθανότατα κατασκευαστές του μηχανισμού, ήταν ο Ποσειδώνιος και οι μηχανικοί της Σχολής του. Το πλοίο τον μετέφερε από τη Ρόδο στη Ρώμη, αλλά βούλιαξε κοντά στις βραχώδεις ακτές των Αντικυθήρων. Η Ρόδος εκείνη την εποχή, είχε και τους κατάλληλους τεχνίτες για την κατασκευή του πολύπλοκου συστήματος των γραναζιών και τη σμίλευση των μικρογραμμάτων της επιγραφής. Εξάλλου, ο Ποσειδώνιος είχε υπηρετήσει ως πρεσβευτής στη Ρώμη το 87-86 π.Χ., την εποχή του Μάριου και τον Σύλλα, ενώ πίστευε ότι η Ρώμη αποτελούσε μια σταθεροποιητική δύναμη σ’ έναν ασταθή κόσμο.

Εκτός απ’ όλα τ’ άλλα, η ανακάλυψη του μηχανισμού των Αντικυθήρων, απέδειξε ότι και στον τεχνολογικό τομέα, οι πρόγονοί μας δεν υστερούσαν. Σήμερα πλέον, υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για τα τεχνολογικά και επιστημονικά επιτεύγματα του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Όπως γράφει πολύ εύστοχα η Ελένη Καραμπατζάκη:

«Τα αποτελέσματα της μελέτης του μηχανισμού μπορεί δικαιολογημένα να προκαλούν τον θαυμασμό των ειδικών επιστημόνων και του ευρύτερου κοινού, ωστόσο δεν πρέπει να ξενίζουν τους γνώστες των αρχαίων κειμένων, Ελληνικών και Λατινικών, όπου περιγράφονται εκπληκτικά τεχνικά έργα και μηχανισμοί διαφόρων χρήσεων.

Ο Derek de Solla Price, έχει πει ότι λίγο πριν το τέλος του μεγάλου πολιτισμού τους οι αρχαίοι Έλληνες είχαν πλησιάσει στην εποχή μας όχι μόνο με τη σκέψη τους, αλλά και με την επιστημονική τους τεχνολογία. Οι συγκρίσεις με το σήμερα δυστυχώς μόνο μελαγχολία και προβληματισμό προκαλεί…

Βασική πηγή μας για το άρθρο αυτό, ήταν το βιβλίο της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ελένης Α. Καραμπατζάκη, την οποία ευχαριστούμε θερμά που μας επέτρεψε να χρησιμοποιήσουμε στοιχεία από το βιβλίο της, αλλά και για τα πρόσθετα στοιχεία που μας ανέφερε σε τηλεφωνική επικοινωνία που είχαμε μαζί της.

Ευχαριστούμε θερμά επίσης την κυρία Βασιλική Π. Σολωμού-Παπανικολάου, Επίκουρη Καθηγήτρια στον Τομέα Φιλοσοφίας, του Τμήματος ΦΠΨ του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, έως πρόσφατα οπότε και συνταξιοδοτήθηκε, για τη βοήθειά της.