«Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» Δ. Σολωμού

                              Ένα έργο με διαχρονικό μήνυμα

Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι είναι η μεγάλη επικολυρική σύνθεση του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού και ένα από τα σημαντικότερα έργα της ελληνικής ποίησης. Στο διάστημα της πολιορκίας του Μεσολογγίου από τους Οθωμανούς ο ποιητής βρισκόταν απέναντι στη Ζάκυνθο και συμμετείχε ψυχικά στο δράμα των πολιορκημένων. Από τη βίωση αυτών των γεγονότων προέκυψε το ποίημα του Χρέους (όπως ήταν ο πρώτος τίτλος του ποιήματος) που αρχίζει να το συνθέτει αλλά ποτέ δεν το ολοκλήρωσε. Το ποίημα αναφέρεται στη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου ως την απεγνωσμένη Εξοδο την παραμονή των Βαϊων, τη νύχτα μεταξύ 10 κι 11 Απριλίου 1826. Είναι το έργο της ζωής του. Τον απασχόλησε το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του όσο κανένα άλλο και τελικά έφτασε σε μας σε αποσπάσματα, σε τρία Σχεδιάσματα που το καθένα δεν αντιπροσωπεύει μόνο διαφορετική χρονική στιγμή επεξεργασίας αλλά κι διαφορετική ποιητική αντίληψη. Το πρώτο Σχεδίασμα μοιάζει με προφητικό λυρικό θρήνο για την πτώση του Μεσολογγίου, το δεύτερο γραμμένο σε δεκαπεντασύλλαβο με ομοιοκαταληξία ζευγαρωτή αναφέρεται στα δεινά των αγωνιστών κατά τις τελευταίες μέρες  της πολιορκίας ως την Εξοδο, ενώ το τρίτο αποτελεί ανάπλαση του δεύτερου με διαφορετικό στίχο πιο λιτό, χωρίς ομοιοκαταληξία και πολύ καλύτερα δουλεμένο.

Στο έργο αυτό ο Σολωμός επιχειρεί να αναδείξει σε ποιητικό λόγο το ηθικό μεγαλείο των Ελλήνων αγωνιστών που οδηγούνται με πλήρη συνείδηση στη θυσία για την κατάκτηση της πνευματικής τους ελευθερίας. Από το Α΄Σχεδίασμα διαγράφονται τα πρόσωπα του δράματος της Ιερής Πόλης. Η μορφή του Σουλιώτη αγωνιστή και της Μεσολογγίτισσς μάνας. Τραγική η θέση των αγωνιστή με την αδυναμία του να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του, απελπισμένη η μάνα που δεν μπορεί να εξασφαλίσει τροφή για τα παιδιά της, που τα βλέπει να πεθαίνουν από την πείνα. Το μέγεθος της πείνας είναι μια εξωτερική δύναμη που καλούνται οι πολιορκημένοι να υπερνικήσουν, ανεξάρτητα αν είναι άντρες ή γυναίκες. Δεν θα υπάρξει διαφοροποίηση ως προς το ηθικό τους μεγαλείο.

Το θέμα επανέρχεται στο δεύτερο Σχεδίασμα. Μέσα στην ερημιά και τη νεκρική σιγή που «βασιλεύει» στον κάμπο η μάνα, το ανθρώπινο πλάσμα «ζηλεύει» το πουλί που βρίσκει τροφή και ευτυχισμένο κι ελεύθερο «λαλεί». Το ανθρώπινο πλάσμα, το ανώτερο στην ιεαραρχία των όντων βρίσκεται σε κατώτερη μοίρα από το πουλί, το υποδεέστερο όν. Η πείνα εμαύρισε τα μάτια ωστόσο δεν είναι σε θέση να κάμψει το φρόνημα και τη δύναμή της, την αποφασιστικότητά της, «στα μάτια η μάνα μνέει». Ο Σουλιώτης από την άλλη «ο καλός» νιώθει ότι βρίσκεται στο περιθώριο «παράμερα» και κλαίει από πίκρα, παράπονο και φιλότιμο, όχι από φόβο ή δειλία. Η πείνα τον έχει εξαντλήσει και έχει κάνει το ντουφέκι του βαρύ, έρμο και σκοτεινό και το χειρότερο είναι ότι οι εχθροί του έχουν επίγνωση της άθλιας κατάστασης που βρίσκεται «Ο Αγαρηνός το ξέρει».

Στην αναβάθρα των δυσκολιών η ανθρώπινη ψυχή δεν έχει να αντιμετωπίσει μόνο την πείνα αλλά και την ομορφιά της ανοιξιάτικης φύσης. Μέσα στον ανοιξιάτικο οργασμό όπου «ο Απρίλης με τον Ερωτα χορεύουν και γελούνε», όπου η ζωή και η χαρά αναβλύζουν σε όλο τους το μεγαλείο εντείνεται η αίσθηση του κινδύνου. Γίνονται εχθρός αδυσώπητος που πολιορκούν την ψυχή των αγωνιστών και τους καλούν να απολαύσουν τη ζωή κι να εγκαταλείψουν τον αγώνα τους. «Μάγεμα η φύση κι όνειρο». Η ζωή ξεχύνεται ορμητική και «με χίλιες γλώσσες κρένει΄ όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει». Η ζωή την άνοιξη είναι χίλιες φορές πιο όμορφη και επομένως όποιος την αψηφήσει σήμερα πεθαίνει χίλιες φορές. «Για δες καιρό που διάλεξε ….» που είπε και ο Αθανάσιος Διάκος. Ο Σολωμός στους Στοχασμούς του σημειώνει «θάλασσα, γη, ουρανός, συγχωνευμένα, τα οποία πάλι πολιορκούν την ανθρώπινη φύση στην επιφάνεια και εις το βάθος της». Η ψυχή πολιορκείται ασφυκτικά από τις ομορφιές και απειλείται «Τρέμει η ψηχή και ξαστοχά» μετεωρίζεται ανάμεσα στην ομορφιά της ζωής και στο χρέος.

Το θέμα επανέρχεται στο τρίτο Σχεδίασμα. «Ο Πειρασμός» είναι οι ομορφιές της ανοιξιάτικης φύσης που δημιουργούν ένα δίλημμα στις ψυχές των Μεσολογγιτών, που ίσως τους κλονίσει να εγκαταλείψουν τον αγώνα τους. «Η ζωή ακέραιη, απ΄όλα της φύσεως τα μέρη, θέλει να καταβάλει την ανθρώπινη ψυχή» λέει ο ποιητής. Μέσα σ΄αυτήν την πιο καλή και γλυκιά ώρα της άνοιξης που όλα έχουν μια ορμητική κίνηση για ζωή δημιουργείται μια εικόνα ακινησίας, άπνοιας με υποβλητική μαγεία. Και από τα ακίνητα άσπρα νερά της λίμνης, μέσα στην απόλυτη γαλήνη και στο υποβλητικό φως του φεγγαριού ο «αλαφροϊσκιωτος» ποιητής βλέπει μια οπτασία να αναδύεται. Η μορφή της φεγγαροντυμένης με την οποία αισθητοποιείται η ομορφιά της φύσης θυμίζει την αναδυόμενη Αφροδίτη, ίσως την Ελλάδα ακόμα και την Ελευθερία. Ντυμένη στο φως, κατάλευκη και αγνή, το όραμα αυτό της ομορφιάς δεν κάμπτει το υψηλό φρόνημα και τη θέληση των αγωνιστών Οι πολιορκημένοι γίνονται πραγματικά ελεύθεροι με την πνευματική τους νίκη σε μια σειρά από πειρασμούς.

Ιδιαίτερη αναφορά στη στάση και τη συμπεριφορά των γυναικών κάνει ο ποιητής στο Β Σχεδίασμα. Μόνο θαυμασμός τους αξίζει και για τις πράξεις τους και για τα λόγια τους. «Θαυμάζω τες γυναίκες μας και στ΄όνομά τους μνέω». Θαυμασμός για την υπομονή τους κι την αντοχή τους στο μαρτύριο της πείνας. «Εμείς πρέπει να έχουμε υπομονή» αν και έρχονται οι μυρωδιές. «Είναι χρεία να συνηθίσουμε». Θαυμασμός για την αποφασιστικότητά τους μέχρι τέλους, την καρτερικότητα, την ομοψυχία, την αλληλεγγύη τους, όπως και την ψυχραιμία μπροστά στο θάνατο ακόμη και των παιδιών τους. Κι πάντα με αισιοδοξία και πίστη για την αίσια έκβαση του αγώνα.

Η μεγάλη γυναίκα που περιπλανιέται στο Α Σχεδίασμα μέσα στο κουρνιαχτό του πολέμου, μαυροφορεμένη «με φόρεμα σαν του λαγού το αίμα» και με δυνατή φωνή τραγουδά τη δόξα του Μεσολογγίου είναι η Μητέρα – Πατρίδα που πενθεί και αγωνίζεται. Στο Γ Σχεδίασμα η μεγαλόψυχη στον πόνο και στη δόξα, αθάνατη, θεϊκή, ατάραχη, είναι η δοξασμένη Μητέρα – Πατρίδα.Η γυναίκα κι η πατρίδα είναι απόλυτα συνυφασμένες έννοιες στο μυαλό του ποιητή με το όραμα της ελευθερίας. Και τα παιδιά αυτής της Μητέρας – Πατρίδας αγωνίζονται για την Ελευθερία και γίνονται Ελεύθεροι -Πολιορκημένοι. Πολιορκημένοι από τον πανίσχυρο κλοιό των πολιορκητών, μέσα στην πείνα και τις αρρώστιες, χωρίς πολεμοφόδια, μέσα στον πειρασμό της ανοιξιάτικης φύσης που τους προσκαλεί για ζωή. Αντιστέκονται όμως σθεναρά, αντιμετωπίζουν καρτερικά τις αντιξοότητες, δεν ενδίδουν σε κανένα πειρασμό, εμμένουν αποφασιστικά στο χρέος τους και ζουν ελεύθεροι. Θυσιάζουν το σώμα τους, τις αισθήσεις τους, τη ζωή τους στην ελευθερία τους και τελικά μένουν ελεύθεροι. Πραγματικά δεν υπάρχει «τόπος ενδοξότερος από τούτο το αλωνάκι». Γη «όμορφη, πλούσια, κι άπαρτη, και σεβαστή, κι αγία!».

Ελεύθεροι Πολιορκημένοι και εμείς σήμερα μέσα στην ομορφιά της φύσης, την πιο γλυκιά ώρα της άνοιξης, λίγο πριν το Πάσχα της ζωής, της ελπίδας και της Ανάστασης βιώνουμε πρωτόγνωρα συναισθήματα. Αντιστεκόμαστε και παλεύουμε με δυνάμεις ψυχής, για να αντιμετωπίσουμε το δικό μας αόρατο εχθρό που μαζί με όλα τα άλλα μας στέρησε και την ελευθερία μας. Το μήνυμα του σολωμικού έργου για την αντίσταση και τον αγώνα του ανθρώπου να κρατήσει το πνεύμα του ελεύθερο ακόμη και στους ζοφερούς καιρούς είναι διαχρονικό. Το μνημειώδες αυτό ποίημα για την Ελληνική Επανάσταση έχει δυνατά μηνύματα και αποδέκτες και σήμερα, που πολιορκούμαστε αλλά πρέπει να κρατήσουμε την ηθική μας ελευθερία και να παλέψουμε ο καθένας απ΄όπου έχει ταχθεί για τις αξίες της ζωής με υπομονή, κοινωνική αλληλεγγύη κι ατομική ευθύνη. Ο Πολυλάς μιλώντας για τους Ελεύθερους Πολιορκημένους λέει ότι η ηθική ελευθερία είναι το πιο ισχυρό καταφύγιο της ανθρώπινης ψυχής που πολιορκείται από τη φυσική βία. Αυτό είναι που πρέπει να διατηρήσει ο άνθρωπος σήμερα. Την ηθική του ελευθερία.

       Αικ. Παρασκευοπούλου

                             Φιλόλογος, πρόεδρος Λυκείου των Ελληνίδων Πύργου