Οι μπαρουτόμυλοι της Δίβρης κατά την Επανάσταση του 1821

Η συμβολή της Δίβρης στην Επανάσταση του 1821 ήταν μεγάλη και καθοριστική όχι μόνον για την ευρύτερη περιοχή της Ηλείας αλλά και για την επιτυχή έκβαση του απελευθερωτικού Αγώνα γενικότερα στον ορεινό χώρο της κεντρικής Πελοποννήσου.

Του Νικολάου
Α. Αναστασόπουλου

Οι Διβριώτες συμμετείχαν και διακρίθηκαν σε σημαντικές μάχες και πολιορκίες,
όπως της Τρίπολης, του Λάλα, των Δερβενακίων και των Πατρών. Σύμφωνα με την παράδοση αλλά και την τεκμηρίωση των ιστοριογράφων της Επανάστασης, όπως
του Διονυσίου Κόκκινου, η Δίβρη αποτέλεσε ένα από ελάχιστα μέρη της Ηλείας, στο οποίο δεν επικράτησαν οι Οθωμανοί. Είναι χαρακτηριστική, ως προς αυτήν την
επισήμανση, η φράση ότι στη Δίβρη «δεν επάτησε Τούρκικο ποδάρι και Διβριώτικο κεφάλι δεν πήρε Τούρκικο γιαταγάνι».

Στη Δίβρη, άλλωστε, είχε στήσει και το αρχηγείο του ο οπλαρχηγός της Ηλείας και άρχοντας της Γαστούνης Γεώργιος Σισίνης.

Διερευνώντας τις διβριώτικες οικογένειες που έδρασαν πολεμικά ή και οργανωτικά κατά την Επανάσταση του 1821 πραγματοποιούμε μνεία στην ιστορική οικογένεια Πετραλιά, της οποίας ο πρωταγωνιστής Φιλικός και πρόκριτος Αγγελής Πετραλιάς υπήρξε και ο Αρχηγός Δίβρης (υπ’ αριθμ. 158/1865 Συνεδρίασης Επιτροπής
Μητρώου Αξιωματικών Αγώνα).

Επίσης, εξαιρετικά σημαντική ήταν και η δράση των αδελφών Στέφανου και Ιωάννη Σκανδάμη (Στεφανοπούλου), καθώς και μελών άλλων οικογενειών όπως των Παναγούλη, Δημήτρουλα, Γιαρμενίτη, Αθανασόπουλου, Σακκελαρίου, Πολυζώη, Παπαοικονόμου και Ανδρουτσοπούλου.

Την ισχυρή θέληση των Διβριωτών για την έναρξη της Επανάστασης
αποδεικνύει και η συμμετοχή τους στην Φιλική Εταιρεία, την σημαντικότερη από τις μυστικές οργανώσεις που σχηματίστηκαν για την προετοιμασία της Επανάστασης του
1821. Μυημένοι Φιλικοί της Δίβρης ήταν οι Αγγελής και Ιωάννης Πετραλιάς, μοναχός Παρθένιος, Παΐσιος Σκανδάμης, Χρυσανθάκης Αθανασόπουλος, Αθανάσιος Αναστασόπουλος, Ηρώδης Μερκούρης, Ασημάκης Βέρροιος, Αναγνώστης
Κοκκαλιάρης, Αναστάσιος Καραχάλιος και Αναγνώστης Ανδρικόπουλος. Αξίζει, επίσης, να επισημανθεί ότι στην Άνω Μονή Δίβρης, Παναγία η Χρυσοπηγή, ο ηγούμενος
Παΐσιος Σκανδάμης, σε συνεννόηση με τους κλέφτες του Ολωνού και τους προκρίτους της Δίβρης, συγκέντρωσε τους οπλαρχηγούς στο καθολικό της Μονής, όπου μετά από δέηση έλαβαν την απόφαση να συνταχθούν με την Επανάσταση.

Επίσης, στην Κάτω Μονή Δίβρης, σε ένα από τα κελιά, λειτουργούσε πρόχειρο νοσοκομείο – αναρρωτήριο για τους τραυματίες του πολέμου.

Επικεντρώνοντας την προσοχή μας στους μπαρουτόμυλους της Δίβρης,
οι οποίοι ανήκαν στην οικογένεια Πετραλιά, υπογραμμίζεται η σημαντική συμβολή τους στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Πρόκειται για μία πρωτοβουλία της ιστορικής οικογένειας Πετραλιά, η οποία σημείωνε από το 1715 στη Δίβρη έντονο φιλανθρωπικό έργο, ευεργεσίες και ανθρωπιστική δράση. Η συμβολή της οικογένειας Πετραλιά στην Επανάσταση του 1821 υπήρξε εξαιρετικά σημαντική, καθώς μετέτρεψε τους πέντε υδρόμυλους της στη Δίβρη σε μπαρουτόμυλους για την παραγωγή χιλιάδων οκάδων
μπαρούτης για τις ανάγκες του αγώνα, την οποία διέθετε αφιλοκερδώς στους οπλαρχηγούς και τους πολεμιστές της Πελοποννήσου αλλά και γενικότερα σε όλα τα επαναστατικά κέντρα των Καλαβρύτων, της Ηλείας και της Γορτυνίας. Οι μπαρουτόμυλοι ευρίσκονταν κάτω από τα Πετραλέικα στη Λαγκάδα, στο διβριώτικο ρέμα, το ποτάμι που κατεβαίνει από την συνοικία του Περα-Μαχαλά.

Το διβριώτικο μπαρούτι είχε λάβει προς κατανομή και η Πελοποννησιακή Γερουσία, η οποία αποτέλεσε τον πρώτο οργανισμό διοίκησης που συγκροτήθηκε από τους επαναστατημένους Έλληνες της Πελοποννήσου τον Μάιο του 1821, αμέσως μετά το ξέσπασμα της επανάστασης του 1821 και λειτούργησε μέχρι την κατάργησή της από την Β’ Εθνοσυνέλευση του Άστρους, τον Απρίλιο του 1823. Μάλιστα, ο κορυφαίος ιστορικός της Επανάστασης του 1821 Διονύσιος Κόκκινος έγραψε χαρακτηριστικά στο πολύτομο έργο του «Η Ελληνική Επανάστασις» για την καθοριστική συμβολή των Πετραλιάδων: «…Ήτο ευτύχημα ότι από τινός τότε είχον αρχίσει να εργάζωνται εντόνως και με μυστικότητα και με την πρόβλεψιν της επαναστάσεως οι μπαρουτόμυλοι των Σπηλιωτόπουλων εις την Δημητσάναν και των Πετραλιάδων εις την Δίβρην της Ηλείας, που ετροφοδότησαν αργότερα τον πόλεμον…».

Το νίτρο και το θείο, που αποτελούσαν την πρώτη ύλη για την παραγωγή της μπαρούτης μετέφεραν οι Πετραλιάδες κρυμμένα μέσα στα εμπορεύματα που έφερναν από την Ιταλία και τα Επτάνησα, μέσω Κυλλήνης και Πάτρας. Χαρακτηριστικά
ο Κόκκινος γράφει: «…η ευκολία της επικοινωνίας με την Ζάκυνθον – με
την αγοράν της οποίας ευρίσκοντο εις ανταπόκρισιν διότι προ της επαναστάσεως διεξήγον εμπόριον – διά του μεταξύ της νήσου και του όπισθεν του Κατακώλου θαλασσίου στενού, με πλοιάρια ικανά να διαφεύγουν την επιτήρησιν των ακτοφυλακίδων, καθίστα εις αυτούς δυνατήν την προμήθειαν του νίτρου
και των λοιπών πρώτων υλών».

Προσεγγίζοντας τα ίδια τα πρόσωπα που ανέλαβαν και υλοποίησαν το δύσκολο και παράτολμο εγχείρημα της παραγωγής της μπαρούτης στη Δίβρη εστιάζουμε την προσοχή μας στα δύο αδέλφια Αγγελή και Ιωάννη Πετραλιά. Ο Αγγελής Πετραλιάς γεννήθηκε στη Δίβρη το 1780 και απεβίωσε, επίσης στη Δίβρη το 1866. Μυήθηκε νωρίς
στη Φιλική Εταιρεία, της οποίας υπήρξε εξέχον στέλεχος, στην κεντρική Πελοπόννησο, διατηρώντας δικό του στρατό των 100 ατόμων. Η ένταξη του Αγγελή Πετραλιά στην
Φιλική Εταιρεία και η οργανωτική προσφορά στις δραστηριότητες της Φιλικής Εταιρείας στη βορειοδυτική Πελοπόννησο δεικνύει και την πρωτοβουλία του για την έκβαση της πολεμικής διαδικασίας στην περιοχή. Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες, όπως της Πάτρας, του Λάλα, της Τριπόλεως και των Δερβενακίων. Όπως αποδεικνύεται από χειρόγραφες επιστολές, τις διαπιστώσεις ιστορικών της Επανάστασης του 1821 και τα Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, ο Αγγελής Πετραλιάς προσέφερε πάνω από 100.000 γρόσια στον Αγώνα και τροφοδοτούσε δωρεάν με πολεμοφόδια τους Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, Θεόδωρο και Γενναίο Κολοκοτρώνη, Ανδρέα Ζαΐμη,
Ανδρέα Λόντο, Γεώργιο Σισίνη κ.λπ.. Η συμβολή της οικογενείας Πετραλιά στην παραγωγή της μπαρούτης για την ενίσχυση του απελευθερωτικού Αγώνα είναι
καταγεγραμμένη πολλάκις με αναφορές και στα Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τα οποία απόκεινται στη Βουλή των Ελλήνων.

Σχετικά με την πολεμική δράση του Αγγελή Πετραλιά χαρακτηριστική είναι η συμμετοχή του και σε μάχες στην Ηλεία κατά το πρώτο έτος του Αγώνα. Σύμφωνα με τις αρχειακές πηγές, όταν οι Λαλαίοι επιχειρούσαν από το ορμητήριό τους συνεχείς
επιδρομές εναντίον του Πύργου και της Αγουλινίτσας, ο Αγγελής Πετραλιάς τον Απρίλιο του 1821 απευθύνθηκε προς του Πυργίους λέγοντας: «Είναι ντροπή να οχυρωθούμε σαν γυναίκες μεσ’ στα σπίτια. Πρέπει να δείξουμε στήθος στον εχθρό σαν άνδρες. Εγώ πρώτος δίνω το παράδειγμα…».

Για την τόλμη της δράσης του Αγγελή Πετραλιά είναι ενδεικτική η σύλληψή του από τουρκικό απόσπασμα, κατά την μεταφορά μπαρούτης από τον ίδιο προς την Γορτυνία. Έτσι μεταφέρθηκε στην Τρίπολη και φυλακίσθηκε, αλλά διασώθηκε από έναν φρουρό Τούρκο που του επέτρεψε να διαφύγει και να επιστρέψει στην Δίβρη μετά από περιπλανήσεις πολλών ημερών. Ο Αγγελής Πετραλιάς είχε σώσει τον Τούρκο φρουρό, κατά το παρελθόν, όταν είχε χαθεί στα ορεινά μέρη της περιοχής της Δίβρης και έτσι ο Τούρκος ξεπλήρωσε το καλό που είχε δεχθεί.

Αξίζει να τονισθεί ότι στο Μητρώο Αξιωματικών του Αγώνα, το οποίο καταρτίστηκε το 1865, ο Αγγελής Πετραλιάς ετάχθη στην 6η Τάξη των Αξιωματικών του Αγώνα για τις στρατιωτικές του θυσίες και κατεγράφη χαρακτηριστικά για την δράση του: «…ο Αγγελής Πετραλιάς εκ των προκρίτων Δίβρης υπηρέτησε καθ’ όλον τον αγώνα επί κεφαλής των συγχωρίων του…».

Μάλιστα, η μεγάλη πολιτική και στρατιωτική επιρροή του Αγγελή Πετραλιά στην ορεινή περιοχή της Ηλείας, κατά την διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας, αναδεικνύεται και από το γεγονός ότι η σφραγίδα του Αγγελή Πετραλιά, στην οποία δεσπόζουν τρία εξάκτινα αστέρια, σύμβολα της αίγλης και της ισχύος της οικογενείας, αποτέλεσε και τη σφραγίδα του Δήμου Λαμπείας (Δίβρης) μετά τη σύσταση του ελληνικού κράτους. Ο γιός του Αγγελή Πετραλιά, Αυγερινός, υπήρξε ο πρώτος βουλευτής της οικογένειας κατά τις πρώτες εκλογές το 1844.

Ο αδελφός του Ιωάννης Πετραλιάς είχε γεννηθεί στη Δίβρη το 1774. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, μετέφερε νίτρο από την Ιταλία, κρυμμένο σε εμπορεύματα για την παρασκευή της μπαρούτης. Ο ίδιος έλαβε μέρος στον Αγώνα συμμετέχοντας στην μετατροπή των υδρομύλων της οικογενείας σε μπαρουτόμυλους, ενώ χρηματοδότησε τις πολεμικές διαδικασίες τόσο στη Δίβρη όσο και στην ευρύτερη περιοχή. Η στρατιωτική του επιρροή και η φήμη του αναδεικνύεται και από το γεγονός ότι είχε νυμφευθεί την Ελένη Μουρτζίνου, γόνο της μεγάλης οικογενείας των Μπέηδων της Μάνης, κλάδος της οποίας μετά τα Ορλωφικά κατέφυγε στη Δίβρη. Σκοτώθηκε στα Τριπόταμα Αχαΐας, «ανατιναχθείς εις τον αέρα» το 1822, σε ενέδρα των Τούρκων,
μεταφέροντας πολεμοφόδια για τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, καθώς ο
τελευταίος προετοίμαζε την περίφημη μάχη στα Δερβενάκια.

Ανάλογα έγγραφα και αρχειακά τεκμήρια εκτίθενται στο Μουσείο «Αρχοντικό Πετραλιά – Κέντρο Πολιτισμού και Περιβάλλοντος Δίβρης», το οποίο αποτελεί δωρεά
των αδερφών Φάνης Πάλλης – Πετραλιά και Τίτης Ψιλλάκη – Πετραλιά και εγκαινιάστηκε από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Προκόπη Παυλόπουλο τον Απρίλιο του 2017.

Ο Νίκος Αναστασόπουλος

γεννήθηκε στην Αθήνα και είναι αριστούχος Διδάκτορας σύγχρονης Ελληνικής ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Στο πλαίσιο της υποτροφίας του «Ηράκλειτος» πραγματοποίησε επιστημονική έρευνα στο Πανεπιστήμιο (ULB) του Βελγίου.

Επίσης προσκλήθηκε και πραγματοποίησε έρευνα στο Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας και στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης.
Σήμερα είναι Επίκουρος Καθηγητής Νεώτερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Από το 2016 είναι μέλος του Δ. Σ. καθώς και έφορος Εκδόσεων και Βιβλιοθήκης της Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών.

Στις κύριες δημοσιεύσεις του περιλαμβάνονται οι μονογραφίες: α) Παραβατικές συμπεριφορές και καταστολή στην Ελλάδα κατά τον Μεσοπόλεμο: το παράδειγμα του νομού Ιωαννίνων, έκδ. Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών, Ιωάννινα 2012 (2 τόμοι), β) Η Ισραηλιτική Λέσχη Ιωαννίνων κατά τον Μεσοπόλεμο, Ίδρυση, στόχοι, παρουσία, έκδ. Ιδρύματος Ιωσήφ και Εσθήρ Γκανή, Ιωάννινα 2015, γ) Η ληστεία στο ελληνικό
κράτος (μέσα 19ου – αρχές 20ού αι.), Εκδόσεις της ΕΣΤΙΑΣ, Αθήνα 2018, δ) Από τη σφαγή της Χίου στην έξοδο του Μεσολογγίου, οι πολεμικές αποτυχίες και οι
επιπτώσεις τους, έκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2021.