Επιμέλεια αφιερώματος: Γεώργιος Διον. Κουρκούτας, φιλόλογος-συγγραφέας
1.Εισαγωγή στην περίοδο: Η κρίσιμη δεκαετία- Από τους Βαλκανικούς στην Μικρά Ασία
ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Από το 1912 έως το 1922 η Ελλάς βρέθηκε σε μία μακρά πολεμική διαμάχη. Ξεκινώντας από τα σύνορα της Θεσσαλίας, ο Ελληνικός Στρατός τον Οκτώβριο του 1912 εξορμά και σε λίγους μήνες θα καταφέρει να απελευθερώσει μέγα μέρος της Μακεδονίας, της Ηπείρου, ενώ και το Αιγαίο και η Κρήτη θα αγκαλιαστούν από τις νικηφόρες Ελληνικές Δυνάμεις.
Το 1913, μετά και τον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο, η έκταση της Ελλάδος σχεδόν θα διπλασιαστεί. Θα ακολουθήσει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, στον οποίο μετά την μεγάλη ταλαιπωρία του Εθνικού Διχασμού θα εισέλθει το 1917, με τον Πόλεμο να λήγει τον Οκτώβριο του 1918 στην περιοχή μας. Η Ελλάς βρέθηκε στο πλευρό των Νικητών του Πολέμου (Βρετανία, Γαλλία, ΗΠΑ και Ιταλία), που θα καλλιεργήσουν στους Έλληνες φιλοδοξίες για διεύρυνση των Ελληνικών Συνόρων, με την προσθήκη εδαφών, εις βάρος της Βουλγαρίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Στο πλαίσιο των συνθηκών (που υπογράφηκαν στην περιοχή των Παρισίων) μετά την λήξη του Πολέμου, η Ελλάς κερδίζει την Δυτική Θράκη από την Βουλγαρία, με την Συνθήκη του Νεϊγύ του 1919, ενώ θα ακολουθήσει ανάλογη Συνθήκη με την Τουρκία. Ωστόσο εδώ τα πράγματα αλλάζουν. Ενώ η Βουλγαρία δεν μπορούσε να αντισταθεί στην Ελληνική Νίκη εδαφών, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, για ιδιοτελείς λόγους, αποτελούσε ξεχωριστή περίπτωση για τους Νικητές του Πολέμου. Την έβλεπαν όλοι οι Νικητές (πλην των Ελλήνων, που είχαν ιστορικά και πανάρχαια δικαιώματα, αλλά και πληθυσμούς, στην περιοχή) σαν χώρο νέας αποικιακής πολιτικής, με εκμετάλλευση περιοχών και την σύνδεση με την νέα δύναμη που αναδεικνυόταν, αυτή του Μουσταφά Κεμάλ.
Από την πρώτη μέρα της παρουσίας του Ελληνικού Στρατού στην περιοχή της Ιωνίας (τον Μάιο του 1919), στην Σμύρνη, βρέθηκαν εκεί και πολεμιστές από την Ηλεία. Θα μείνουν εκεί χιλιάδες μέχρι τον Αύγουστο του 1922 και την κατάρρευση του Μετώπου, ενώ εκατοντάδες από αυτούς θα πέσουν ηρωικά ή θα τραυματιστούν, ως μία ακόμη θυσία της Ηλείας στους Αγώνες του Ελληνισμού. Αν επισκεφτούμε ένα χωριό ή μια πόλη της Ηλείας, στο Ηρώο σε κάποια Πλατεία θα βρίσκονται και τα ονόματα αυτών των πεσόντων πολεμιστών που έπεσαν στα υψίπεδα της Μικράς Ασίας.
2.Χρονολόγιο γεγονότων: Από το 1914 έως το 1918
1914 Ξεκινά τον Αύγουστο ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η Ελλάς (Βασιλεύς Κωνσταντίνος Α΄ και Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος) παραμένει στην αρχή ουδέτερη, ενώ μόλις στο τέλος της χρονιάς εισέρχεται η Τουρκία στον Πόλεμο, στο πλευρό των Κεντρικών Αυτοκρατοριών (Γερμανία, Αυστροουγγαρία).
1915 Οι Δυτικοί Σύμμαχοι (Αντάντ), για να βοηθήσουν την σύμμαχό τους Ρωσία, ετοιμάζουν την εκστρατεία στα Δαρδανέλια (Καλλίπολη). Αρχίζει και στην Ελλάδα, με αφορμή το γεγονός αυτό, να ξεσπά μια διαμάχη για το αν πρέπει η όχι να εισέλθει η Ελλάς στον Πόλεμο. Αυτό οδηγεί σε Εθνικό Διχασμό, μεταξύ των απόψεων Βασιλέως Κωνσταντίνου (υπέρ ουδετερότητας της Ελλάδος) και Πρωθυπουργού Βενιζέλου (είσοδος στον Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ).
1916 Κορυφώνεται η σύγκρουση του Εθνικού Διχασμού. Ουσιαστικά η χώρα γίνεται 2 κομμάτια, μετά από το Κίνημα του Βενιζέλου. Νοεμβριανά στην Αθήνα, με σύγκρουση Ελλήνων με Γάλλους ναύτες.
1917 Μετά από επίθεση Αγγλογάλλων στην Αθήνα, η κυβέρνηση παραιτείται και ο βασιλιάς παραχωρεί την θέση του στον βασιλιά Αλέξανδρο. Επάνοδος Βενιζέλου στην εξουσία, Μέσα σε κλίμα διχασμού η Ελλάς εισέρχεται στον Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ.
1918 Τον Οκτώβριο τερματίζεται ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, με την ανακωχή του Μούδρου και την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ξεκινούν στα τέλη του έτους οι συνομιλίες για τις Συνθήκες Ειρήνης, μεταξύ νικητών και ηττημένων.
3.Γεώργιος Κανελλόπουλος: Ένας μαχητής που μας άφησε τις αναμνήσεις του
Ο Γεώργιος Κανελλόπουλος ήταν από τα Τρόπαια Γορτυνίας, γεννηθείς το 1899. Ωστόσο, ήλθε, δημιούργησε οικογένεια και έστησε το νοικοκυριό του στην Αγουλινίτσα/ Επιτάλιο, όπου μέχρι σήμερα ζούνε οι απόγονοί του. Ο Γ. Κανελλόπουλος πολέμησε από το 1917 έως το 1922 στις πολεμικές επιχειρήσεις, και μάλιστα στην Μικρά Ασία. Το ημερολόγιο διέσωσε ο υιός του Κώστας Κανελλόπουλος-Επιταλιώτης, ένας από τους ποιητικούς δημιουργούς της Ηλείας, για να προωθηθεί αργότερα και να εκδοθεί από τον τότε Δήμο Βώλακος το 2008, με την ιστορική επιμέλεια του Δρ Παν. Γρηγορίου και την φροντίδα του Δασκάλου (σήμερα Διευθυντή Δημοτικού Λάλα) Χρυσοβ. Δημητρόπουλου (που το καθαρόγραψε με κόπο και φροντίδα) και του Κ. Κανελλόπουλου, σε έκδοση με τίτλο «Ιστορία ενός στρατιώτη».
Ο Γεώργιος Κανελλόπουλος ήταν λοχίας της 3ης Πυροβολαρχίας του 14ου Συντάγματος Πεζικού της 3ης Μεραρχίας (με έδρα την Πάτρα) και κατέγραφε ημέρα με την ημέρα (από το 1917 έως το 1921) την στρατιωτική ζωή. Μέσα από ήσυχες στιγμές αλλά και πολεμικές συγκρούσεις παρουσιάζει τα προσωπικά βιώματα και τους δίνει τον τίτλο «Σημειωματάριον περιγραφής στρατιωτικού βίου του Λοχίου Κανελλόπουλου Γεωργίου». Το ημερολόγιο αυτό καταγράφεται σε πρόχειρα χαρτιά (ακόμη και σε κουτιά τσιγάρα) και ξεκινά στις 26 Αυγούστου 1917 και τελειώνει στις 11 Σεπτεμβρίου 1921, έναν χρόνο πριν την κατάρρευση του Μετώπου. Κατετάγη στην Τρίπολη το θέρος του 1917 (και ενώ η Ελλάς είχε εισέλθει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο) και έφτασε ως τις μικρασιατικές περιοχές του Εσκή Σεχίρ και του Σεκί Ουρέν, το φθινόπωρο του 1921.
Παρουσιάζει λεπτομέρειες όχι μόνο για τις μάχες, αλλά και το καθημερινό σιτηρέσιο. Παραθέτουμε την σελίδα της 3ης Ιουλίου 1921 (διατηρώντας την ορθογραφία).
«3 Ιουλίου Σάββατον εγηρόμεθα (ξυπνάμε) εις τας 4 τον ζωμόν μας με το κρέας μας και έτοιμοι δια πορείαν δεν ξεκινάμε αμέσως αναμένοντας διαταγήν, έρχονται πολλοί αξιωματικοί στον διοικητήν μας, και βλέπουμε και κούρδους ιπποίς εις το ιππικόν μας. Εις τας 8 ξεκινάμε το ιππικόν εμπρός και με ολίγην προχώρησιν ακούοντο πυροβολισμοί με λίγους Τούρκους οι οποίοι υπεχώρησαν γύρω μας ακούετε βαρύς υχώς κανονιών και εφένοντο καπνοί από τα κεόμενα χωριά. Προχωρούσαμε εις το χωριόν Ακίν. Μάχη Ακίν τους ίππους μας πυροβολούν αγρίως οι Τούρκοι από οχυρά υψώματα που κατήχων και πυροβολικον τους. Οι ιπποίς κατεβένουν και αρχίζουν πεζομαχία πλησιάζουμε και μεις με τάξην μάχης το πυροβολικόν του μας βάζει πάντοτε ανεπυτυχώς το ΙΙον Τάγμα μας με το ιππικόν αναλαμβάνη επίθεσιν, αρχίζει σφοδρότατον πυρ».
Εντυπωσιάζει τον αναγνώστη η αυθόρμητη περιγραφή των μαχών, μέσα από ένα απλό και ανεπιτήδευτο ύφος, που έβγαινε από τον Έλληνα πολεμιστή της υπαίθρου που με το όπλο του πολεμά και την πένα του συγκινεί. Λεπτομέρειες ακόμη και για την στρατιωτική καθημερινότητα (το φαγητό και η σκοπιά της ημέρας). Λες και βγήκε το κείμενό του μέσα από τους πολλούς απομνημονευματογράφους του 1821. Και αυτό προσδίδει μεγάλη αξία στο έργο αυτό, που γίνεται έτσι μία έντονη μαρτυρία της εποχής εκείνης.
4.Η θυσία του Αγησιλάου Γεωργούλια: Ένας από τους Έλληνες Αξιωματικούς με καταγωγή από την Ηλεία
Οι συνολικές απώλειες νεκρών στρατιωτών από τον Νομό Ηλείας ανέρχονται σε 617 (για το χρονικό διάστημα 1919-1922, από τους οποίους οι 3 έπεσαν στις μάχες στην εκστρατεία της Ουκρανίας το 1919, λίγο πριν την απόβαση στην Σμύρνη).
Ένα πολύτιμο βιβλίο με τίτλο «ΑΓΗΣΙΛΑΟΣ ΓΕΩΡΓΟΥΛΙΑΣ Ο ΗΡΩΣ ΤΟΥ 5\42 Σ.Ε.», που εκδόθηκε το 1986, αναφέρεται στον ηρωικό θάνατο του Λοχαγού Αγησίλαου Γεωργούλια που γεννήθηκε το 1893 στην Ζαχάρω του Ν. Ηλείας, και βρήκε ηρωικό θάνατο μαχόμενος κατά των Τούρκων υπό τις διαταγές του Σχη (ΠΖ) Νικόλαου Πλαστήρα την 25-8-1921 στην μάχη του Τουμλού- Μπουνάρ. Οι γονείς του Διονύσιος Γεωργούλιας του Δημητρίου και η μητέρα του Καλομοίρα Βασιλείου Μουσαμά μετοίκησαν από την Μίνθη (Άλβαινα) στην Ζαχάρω την δεκαετία του 1850.
Ο Γεωργούλιας πολέμησε με το 5/42 στην Ουκρανία, στον 5ο Λόχο του 2ου Τάγματος. Ο Πλαστήρας περιγράφει τις τελευταίες στιγμές του ήρωα σε επιστολή του προς την Πηνελόπη Δέλτα. Σε μία επίθεση οδηγεί την διμοιρία του ο ίδιος ο Γεωργούλιας, «εις αγώνα δεινόν και πίπτει ηρωικότατα αυτός με ολόκληρον την διμοιρίαν». Σε εκείνη την μάχη, κατά τα γραφόμενα του Πλαστήρα, «έσχον κατά την ημέραν εκείνην 63 εκτός μάχης, εξ ων 25 νεκροί οπλίται και οι λοχαγός Γεωργούλιας και ανθυπασπιστής Κρέντας».
Ο Γεωργούλιας καταγόταν από την Μίνθη Ολυμπίας. Είχε αξιόλογη πολεμική δράση. Όπως την καταγράφει ο Νικόλαος Δεπάστας (Επετηρίς Εταιρείας Ηλειακών Μελετών, τόμος Δ’, σελ. 848-849), ξεκίνησε ως έφεδρος Επιλοχίας στους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913, ακολούθως σπουδάζει στην Σ.Σ.Ε., για συμμετάσχει στις μάχες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (1918), της Ουκρανίας (1919), με κατάληξη στην Μικρά Ασία από το 1919 έως τον ηρωικό του θάνατο.
Για την εθνική του δράση τιμήθηκε από τον Βασιλέα Κωνσταντίνο, έλαβε πολλές διακρίσεις, ενώ το 1924, μετά θάνατο, έλαβε (από τον Υπουργό Στρατιωτικών Θ. Πάγκαλο) τον Πολεμικό Σταυρό Α’ Τάξεως. Πολλοί ιστορικοί του Μικρασιατικού Πολέμου ασχολήθηκαν με την ηρωική μορφή του Ηλείου αυτού Πολεμιστή. Σήμερα η προτομή του κοσμεί κεντρικό μέρος της Ζαχάρως, όπου αναγράφεται και το πλήθος των κατορθωμάτων του. Την ζωή και την δράση του περιέγραψε το 1986 σε σχετική μελέτη ο ανιψιός του Αγησίλαος Σάσσαλος στο βιβλίο που αναφέραμε πιο πάνω.